Heel bewust kozen de fenomenologen ervoor deze quasi-wetenschappelijke en objectiverende invulling van wat ziekte is, niet te verwarren met de zelf-ervaring. In mijn commentaar wil ik dit punt ondersteunen en aanvullen vanuit het perspectief van een heel andere denker, te weten Friedrich Nietzsche (1844-1900). Tegelijk kan de introductie van de term ‘Übermensch’ in de bredere context van eugenetica, misleidende associaties oproepen, bijvoorbeeld met het beeld van een ‘superman’ (een problematische vertaling van ‘Übermensch’ die we in oudere, Engelstalige edities van de werken van Nietzsche wel tegenkomen). In dit aforisme weert Nietzsche zich expliciet tegen wat hij ziet als het reduceren van de mens tot één norm voor menselijkheid, de ‘normaal-mens’. Het polytheïsme kan tot redding worden van de mensheid, omdat het dat stimuleert wat mens-zijn in zijn wezen kenmerkt: pluraliteit en het leven naar eigen normen. Het gevoel van abnormaliteit en daarmee van inferioriteit wordt effectief gecommuniceerd en leidt tot gevoelens van schuld, zelf-haat en ressentiment (iets wat Nietzsche gedetailleerd uitwerkt in zijn Genealogie van de Moraal uit 1887). In een nagelaten aantekening schrijft hij: ‘de vereenzaamden, niet-opgevoeden, zich-verkeerd-begrijpenden (‘Sich-falsch-Erklärenden’) ontaarden, en hun ontaarding wordt als argument tegen hun bestaan ervaren’ (NL 312 11.359f; cursief door mij; JH). Zo laat hij in een kritiek op het Darwinisme zien, hoe (gewone) mensen juist door een ‘handicap’ (bijvoorbeeld blindheid aan één of beide ogen) een heel ander, sterker perspectief op de werkelijkheid kunnen hebben (MA I 224 2.188). Ieder mens moet voor zichzelf ontdekken waar zijn kracht ligt en wat zijn persoonlijke doelen en drijfveren zijn, om zo te bepalen wat in zijn of haar individuele situatie ‘gezondheid’ betekent. 3 Conclusie Nietzsches morele waardering van kwalitatieve verschillen tussen mensen blijft problematisch. De laatste cijfers verwijzen naar de band en het paginanummer. Dus: FW 143 3.490 verwijst naar band drie, pagina 490.